Foto:en.wikipedia.org - (tirmanis.org tarafından Türkçe'ye uyarlanmıştır.)Özellikle dağcılıkta kullanımı oldukça yaygın olan nefes alabilir-su geçirmez özelliğiyle tüm dağcıların sevgisini kazanmış Gore-Tex ile ilgili bilmediğimiz daha neler var kimbilir. Bora Akaydın Gore-Tex ile ilgili değişik kaynaklardan edindiği bilgilerle bizlere bu harika buluş hakkında birçok ayrıntı sunuyor.
Not:Giriş resmi gore-tex.com'dan alınmıştır.
Hepimiz Gore-Tex’i bir şekilde dağda, şehirde hatta evde bile kullanıyoruz. Eskiden lüks gibi görülen ancak şimdi neredeyse olmazsa olmaz kabul edilen bir kumaş haline geldi. Öyle ki eskiden birkaç mağazada bulunabilen Gore-Tex astarlı botlar artık herhangi bir dükkanda bile bulunabiliyor, hatta sadece botlar değil günlük kullanıma yönelik daha az spor görünüşlü ayakkabılarda bile Gore-Tex’e rastlamak mümkün ve fiyatları da biraz konfor isteyen herkesin kabul edebileceği düzeyde. Üstelik o kadarla da kalmıyor artık Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) bile askerlere Gore-Tex astarı olan postallar dağıtıyor.
Gore-Tex Tam Olarak Nedir?
Gore-Tex aslında bir astar, daha çok ince ve çok hassas bir zar gibi. Biz çok hassas olduğu için bu astarı görmüyoruz; kullandığımız Gore-Tex’li malzemenin içerisine korumalı bir şekilde yerleştirilmiş olarak geliyor. Bu zar tüm malzemenin kalbi. Bu zarın üzerinde santimetrekarede 1.4 milyar tane ince delik bulunuyor. Bu deliklerin teknik adı gözenek. Gözenekler bir su damlasından 20.000 kere daha küçük ancak su molekülünden 700 kere daha büyük. İşte Gore-Tex’in çalışmasının ana mantığı bu. Sıvı haldeki su, molekülleri arasındaki çekim yüzünden tek bir molekül olarak bulunamıyor. Bu nedenle bir gözenek sıvı haldeki su için çok küçük ama buhar haldeki su için de yeteri kadar büyük. Böylelikle Gore-Tex sıvı haldeyken suyu geçirmiyor fakat aynı zamanda nefes alabilirlik dediğimiz su buharını dışarı atabilme özelliğini sağlıyor.
Gore-tex katman - (Foto:gore-tex.com)
Gore-tex ceket katmanı - (Foto:gore-tex.com)Gore-Tex’in Mutfağında Neler Pişiyor?
Birazcık hepimizi sıkan organik kimya hatta üniversitede haşır neşir olanlar varsa polimer kimyası ile başlayacağız. Gore-Tex’in temeli politetrafloroetilene (PTFE) dayanıyor. Bu, bir çeşit dört florlu ve iki karbon içeren zincir. Birçoğumuz bunu Teflon olarak da biliyor ve kullanıyoruz. Bu Teflon, PFOA (perfloro oktanoik asit. Meraklısı için açıklama: Karbonları florlarla doyurulmuş sekiz karbonlu organik bir asit) ile polimerleme işlemine sokuluyor ve sonuçta Gore-Tex kaplama elde edilmiş oluyor. Bu arada bahsi geçen PFOA’nın karsinojen olduğu, kısırlığa yol açtığı ve çevre kirliliğine yol açan birincil maddelerden biri olduğu yıllardır biliniyor. Kısacası bizim severek kullandığımız Gore-Tex, aslında bir bakıma yemeklerini beğenerek yediğimiz ancak mutfağında farelerin ve böceklerin cirit attığı bir lokanta gibi.
Teknolojik 80’ler
Gore-Tex’in başlangıcı aslında oldukça eski. Wilbert (ks. Bill) L. Gore , Gore-Tex’in asıl mucidi olarak kabul ediliyor. 1958’de bir kimya yüksek mühendisi olan Bill Gore, karısıyla birlikte evinin bodrumunda “W. L. Gore and Associates” adlı (W. L. Gore ve ortakları olarak Türkçeleştirilebilir.) şirketi kuruyor ve her şey oğlu Robert W. Gore ile PTFE (yani teflon) reçinenin gerilerek uzatılmasına ve kumaşa kaplanmasına olanak veren bir işlemi bulmalarıyla başlıyor. 1976’da bu teknolojiyle üretilmiş bir astara sahip ilk çadır Early Winters şirketi tarafından üretiliyor.
Aynı sene Robert Gore ve içinde Robert Gore’un babasının da bulunduğu ekip, ince liflerle örgü gibi örülmüş mikro gözenekleri olan bir Teflon türünün patentini alıyorlar. 1980’de de yine Robert Gore iki kişilik başka bir ekiple birlikte su geçirmez kaplamayı bulup bunun da patentini alıyorlar. Bu icadıyla Robert Gore 2006’da Milli Mucitler Ligi’ne (National Inventors Hall Of Fame) kabul ediliyor.
Gore-tex ceket - (Foto: gore-tex.com)Kaplamalar ve Dikişlerden Astronot Giysilerine
Astar hala dışarıdan gelebilecek etkilere karşı çok hassas. Öyle ki açıkta duran Gore-Tex zar üzerine doğrudan doğruya gelen bir yağmur damlasında yada üzerine giyen kişinin terinden yada vücut yağından bile bozulabiliyor. Bu yüzden Gore-Tex zar üstten ve alttan en az iki katmanla daha desteklenmek zorunda. Bunlar yine nefes alabilir yüksek teknolojili kumaşlar olmak zorunda. Kumaşın türü istenen amaca göre seçiliyor. Örneğin yüksek aşınma dayanımı gereken dirsek gibi yerlerde aşınmaya daha dayanıklı kumaşlarla yada yağmurluklarda suya daha dayanıklı kumaşlarla astarın üstü kaplanıyor. Su geçirmezlikte sürekli baş belası olan dikişlerse yine aynı firmanın üretimi olan Gore-Tex bantlarla iç taraftan izole ediliyor. En alt katmandaysa yine benzer yüksek teknolojili nefes alabilir kumaşlar kullanılıyor. Alt katmanda en çok poliüretan kumaşlar tercih ediliyor. İnsanların kullanımına yönelik ürünlerde iç kaplamada yağı uzak tutan (yağı sevmeyen – lipofobik) özelliği olan kaplamalar tercih ediliyor. Bu zarı insanın tenindeki yağa karşı da koruyor.
Gore-Tex bildiğimiz dağcılık ekipmanları (botlar, teknik pantolonlar ve ceketler, yağmurluklar, eldivenler vs.) haricinde havacılıkta, uçak uzay sanayinde, sürtünme gerektiren yüzey kaplamalarında, elektrik tellerinin izolasyonunda ve kabloların çevresine sarılan sargılarda kullanılıyor. Ayrıca hassas endüstriyel ekipmanların örtülerinde de kullanılıyor, öyle ki yurtdışında Gore-Tex tabanca kılıfları bile bulabilmek mümkün. Bundan başka eski el yazısı kağıtlar korunması için yine Gore-Tex ile astarlanarak saklanıyor. Hidrojen yakıt hücrelerinin tasarımında da Gore-Tex kullanılması gündemde. Gore-Tex, hibrit arabalarda kullanılırsa daha ucuz yakıt hücreleri üretilebilecek. Çok kullanılan el aletlerini de elin teri ve kirinden korumak için Gore-Tex astar elle dokunulan yerlerin kaplanmasında kullanılıyor, böylelikle aletlerin elle dokunulan yerlerinde zamanla kararma ya sda renkte donuklaşmalar görünmüyor.
Aladağlar - (Foto:Aykut Türem arşivi)
Mont Blanc 2006 - (Foto:Aykut Türem arşivi)Gore-Tex’i Biraz Hırpalıyorlar
Firma astarı bazı testlerden geçiriyor. Örneğin yağmurluklar önce bir mankene giydirilip yağmur odasına sokuluyor. Burada üzerine basınçlı su püskürtülerek rüzgarla birlikte yağan yağmurun karşısında astarın dayanımı ölçülüyor. Daha sonra konfor testlerinde ürünü kullanan kullanıcının fiziksel bir aktivite (mesela koşu bandı) içerisinde terlemesine bakılıyor ve nasıl hissettiği inceleniyor. Martindale testi adı verilen bir testle kumaş belli bir ağırlık altında, yapağıdan zımpara kağıdına kadar değişen çeşitte ürünlere sürtülerek aşınımına ya da ne kadar aşındığına bakılıyor. Son olarak kumaş kırışma testine sokuluyor. Bu testte de yüksek sıcaklardan çok soğuklara kadar değişen bir yelpazede, ürün piston benzeri aletlere bağlanarak uzun süreler boyunca geriliyor ve ardından tekrar buruşturuluyor. Bu testte kumaş buruşsa dahi astarın gerilme sonucu yırtılmayacağına emin olunuyor. En sonunda tekrar ürünün su geçirmezliğine bakılıyor. İşte teknik ceketler ya da yağmurluklar bu testlerin tamamından geçmek zorunda.
Ayakkabılar için insan ayağı gibi terleyen yapay bir ayağa Gore-Tex astarlı ayakkabı giydiriliyor. Yapay ayak içerisindeki alıcılar ayakkabı içerisindeki nemi ölçüyorlar. Daha sonra ayakkabıların kumaşı test ediliyor. Kumaşın kendisi, lifleri yada ipliklerinin kapilariteyle (suyun çok ince kılcal borularda kendiliğinden ilerlemesi) suyu geçirip geçirmediği test ediliyor. Son olarak yine yapay ancak bu sefer kendi kendine yürüyen ayaklara ayakkabı giydiriliyor ve 2-3 parmak su içinde ayakkabıya üç yüz bin adım attırılarak kumaşla astarın yürüyüşteki gerilmelere karşı dayanımına bakılıyor.
Eldivenlerde uygulanan beş tane test var. Soluyabilirlik testinde eldivenin içine sıcak buhar basılıyor ve eldivenlerin buhar basılmadan önceki ve sonraki ağırlıkları ölçülüyor. Püskürtme testinde yağmurluklara uygulanan test gibi su püskürtülüyor. Tutma testinde eldivenin sıcak tutan iç astarının eldiven çıkarılırken yerinden çıkıp çıkmadığı deneniyor. Eldivenler parmak başına 2.5kg’lık kuvvetle çekilmedikçe iç astarın çıkmaması gerekiyor. Daha sonra eldiven sızdırma testine alınıyor. Bu test mağazalarda ayakkabılara uygulanan testlere benziyor. Eldiven içine ağırlık konularak bileğine kadar suya sokuluyor. Böylece astardaki en ufak çatlak bile belirlenebiliyor. Son olarak da eldivene basınçlı hava basılarak beş saniye tutuluyor. Bu da eldivenin basınç altındaki suda dayanımını ölçmek için gerekli.
Bora Akaydın
İletişim: runaydin [at] yahoo.com
Kaynaklar:
1. http://en.wikipedia.org/wiki/Gore-Tex
2. http://www.gore-tex.com